ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 18، شماره 5، مرداد 1404 ، شماره پی در پی 111

تحلیل جامعه شناسانه و نشانه شناسانه بازنمایی زنان در چهار رمان پرشمارگان دهه نخست پس از جنگ ایران و عراق؛ با تمرکز بر مؤلفه های خرافه، دین و ملیگرایی

صفحه (313 - 331)
نرگس کاظمی‌زاده (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : بهمن 1403
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : اردیبهشت 1404

چکیده

زمینه و هدف: پژوهش حاضر با رویکردی جامعه شناسانه و نشانه شناسانه به تحلیل بازنمایی زنان در چهار رمان پرشمارگان فارسی در دهه نخست پس از پایان جنگ ایران و عراق (۱۳۶۷–۱۳۷۶) میپردازد. در این آثار، سه مؤلفه فرهنگی خرافه، دین و ملیگرایی بطور برجسته در توصیف شخصیتهای زن حضور دارند و گفتمان مردسالار مسلط را بازتولید میکنند.

روش پژوهش: این مطالعه با بهره گیری از روش تحلیل محتوای کیفی و بر پایه نظریه های نشانه شناسی اجتماعی، جامعه شناسی ادبی و نقد فمینیستی انجام شده است. داده ها از چهار رمان پرشمارگان فارسی (بامداد خمار، گلاب خانم، گلی در شوره زار و بازگشت به خوشبختی) استخراج و در سطوح زبانی، تصویری و گفتمانی تحلیل شده اند.

یافته ها: یافته ها نشان میدهند که متون مورد بررسی با بهره گیری از عناصر فرهنگی متنوعی چون آیینهای مذهبی، سنتهای ملی و باورهای عامیانه، به ساخت و تقویت الگوهای خاصی از هویت زنانه پرداخته اند. این عناصر اغلب در راستای تثبیت نقشهای جنسیتی سنتی، تقویت پدرسالاری و مشروعیت‌بخشی به نظم فرهنگی غالب عمل کرده اند.

نتیجه گیری: رمانهای پرشمارگان دهه نخست پس از جنگ ایران و عراق، به جای بازتاب تحول اجتماعی یا نقد نظم فرهنگی، بیشتر در خدمت بازتولید گفتمانهای سنتی و تأیید ساختارهای موجود قبلی قرار گرفته اند. این مقاله نشان میدهد چگونه متون ادبی عامه پسند میتوانند به عنوان ابزارهایی برای تثبیت هنجارهای اجتماعی، جنسیتی و فرهنگی تبدیل شوند.

کلمات کلیدی
بازنمایی زنان , نشانه شناسی فرهنگی , خرافه باوری , دین‌باوری , ملیگرایی , رمان پرشمارگان , تحلیل محتوا

• حاج سیدجوادی، ف. (۱۳۹۸). بامداد خمار. تهران: البرز.
• فراست، ق.(۱۳۹۵). گلاب خانم. تهران: قدیانی.
• ثامنی، ن.)۱۳۷۴( گلی در شوره زار. تهران: کتاب.
• رحیمی، ف. (۱۳۷۳). بازگشت به خوشبختی. تهران: پگاه.
• اسکارپیت، ر. (۱۳۹۲). جامعه شناسی ادبیات (م. کتبی، مترجم). تهران: سمت.
• باقری، ن. (۱۳۸۷). زنان در داستان. تهران: مروارید.
• پوینده، م. ج. (۱۳۷۷). درآمدی بر جامعه شناسی ادبیات. تهران: نقش جهان.
• دوورژه، م. (۱۳۷۵). روش‌های علوم اجتماعی (خ. اسدی، مترجم). تهران: امیرکبیر.
• عسگری حسنکلو، ع.، و راکوویتسکا عسگری، ک.(۱۳۹۵). صدای زمانه: جامعه شناسی شخصیت زن در رمان بعد از انقلاب. تهران: اختران.
• تجدد، ز.، علوی‌مقدم، م.، فیروزی‌مقدم، م.، و صادقی‌منش، ع. (۱۴۰۳). واکاوی مؤلفه های رئالیستی رمانهای عامه پسند در چارچوب تحلیل لایه های بلاغی و ایدئولوژیک نوشتار زنانه (نمونه پژوهی: بازگشت به خوشبختی اثر فهیمه رحیمی). پژوهش‌نامه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه مازندران، ۱۵(۲)، ۱–۲۵.
• رسولی، ی.، و طاهری، ح. (۱۴۰۰). بررسی و تحلیل تحولات ساختاری و محتوایی رمانهای عامه پسند در ایران بر اساس برخی نمونه های منتخب. ادبیات معاصر، ۱۲(۳)، ۵۵–۷۸.
• صنعتی، ن.، جهانی، ا.، چاوشیان، ح.، و صنعتی شرقی، ح. (۱۳۹۹). بررسی فضای مفهومی عشق در رمانهای ایرانی عامه پسند و ادبی دهه ۸۰. مطالعات زبان و ادبیات فارسی، ۵(۲)، ۸۷–۱۱۰.
• اندرسن، ب. (۱۳۶۲). جماعت‌های خیالی: تأملاتی درباره خاستگاه و گسترش ناسیونالیسم. لندن: ورسو.
• آنتیاس، ف.، و یووال-دیویس، ن. (۱۳۶۸). زن-ملت-دولت. لندن: پالگریو مک‌میلان.
• باتلر، ج. (۱۳۶۹). آشفتگی جنسیتی: فمینیسم و براندازی هویت. نیویورک: راتلج.
• گیرتز، ک. (۱۳۵۲). تفسیر فرهنگ‌ها. نیویورک: بیسیک بوکز.
• کلاین، د. ج. ک. (۱۳۸۵). جامعه شناسی خرافات. لندن: راتلج.
• مک‌کلینتاک، آ. (۱۳۷۴). چرم امپراتوری: نژاد، جنسیت و سکسوالیته در بستر استعمار. نیویورک: راتلج.
• یووال-دیویس، ن. (۱۳۷۶). جنسیت و ملت. لندن: سیج.